Literackie Podkarpackie. Szlakiem pisarzy z województwa podkarpackiego

Wśród wielkich nazwisk związanych z Podkarpaciem znajdziemy wielu przedstawicieli świata sztuki, w tym: malarstwa i grafiki artystycznej, teatru, muzyki, rzeźby, rysunku czy fotografii. W tym gronie nie brakuje również przedstawicieli twórczości literackiej, która jest inspiracją dla każdej z wymienionych sztuk. Jak wyglądałby literacki szlak Podkarpackiego? Jacy pisarze i poeci na stałe wpisali się w historię tego niezwykłego regionu Polski?



Ignacy Krasicki – książę polskich poetów

Ignacy Błażej Franciszek Krasicki herbu Rogala przyszedł na świat 3 lutego 1735 roku w Dubiecku nad Sanem w dawnym województwie ruskim, a obecnie podkarpackim. Spędził tu dzieciństwo, a następnie chętnie wracał w rodzinne strony. To właśnie tam założony został ogród z słynnymi lipami, pod którymi według tradycji odpoczywał książę poetów. Żadna z nich nie dotrwała do obecnych czasów. Obecnie Zamek w Dubiecku – miejsce urodzenia artysty – pełni funkcję hotelu. W Sali Kominkowej można podziwiać obraz przedstawiający rodzinę poety, a przed zamkiem popiersie artysty.

 

Na marginesie warto zaznaczyć, że Dubiecko znane jest nie tylko dzięki Ignacemu Krasickiemu. To tu właśnie powstała kolęda Bóg się rodzi autorstwa Franciszka Karpińskiego.

 

Krasicki pochodzi ze zubożałego, ale sławnego rodu hrabiów Świętego Cesarstwa Rzymskiego skoligaconych z możnymi rodami Potockich i Sapiehów. Młody Ignaś dzięki staraniu rodziców otrzymał bardzo dobre wykształcenie i niewątpliwie za ich namową obrał drogę duchownego. Jak sam później pisał o swojej decyzji: „Szedłem dla grosza i dla chwały Bożej”. Bez wątpienia zarówno jego klasyczne wykształcenie, jak i niezwykła wrażliwość połączona ze zmysłem obserwacyjnym stały u podstaw tego, iż osiągnął przede wszystkim chwałę wybitnego polskiego poety.

Zamek w Dubiecku

Fot. Krystian Kłysewicz, Zamek w Dubiecku

 

 

Jako duchowny, wspiął się na szczyty hierarchii kościelnej, piastując godność biskupa warmińskiego, a następnie arcybiskupa gnieźnieńskiego i wreszcie prymasa Polski. Jako polityk i działacz państwowy otrzymał funkcję prezydenta Trybunału Głównego Koronnego w Lublinie oraz księcia sambijskiego. Jako poeta i prozaik uznawany jest za jednego z głównych przedstawicieli polskiego oświecenia, tytułowany „księciem poetów polskich”.

 

Jak wiele innych wybitnych postaci oświecenia, Krasicki nieustannie poszerzał pole swoich zainteresowań. Oprócz służby Kościołowi i Rzeczpospolitej, oprócz tworzenia poezji i prozy, zajmował się również publicystyką oraz współtworzeniem niezwykle modnych w owym czasie encyklopedii. Sprawdzał się również jako tłumacz z łaciny i autor poświęconych temu zagadnieniu rozprawek. W pamięci potomnych Ignacy Krasicki pozostanie przede wszystkim jako wybitny satyryk i autor niezwykłych bajek. Jego najważniejsze dzieła to:

 

  • Hymn do miłości ojczyzny,
  • Myszeida,
  • Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki,
  • Bajki i przypowieści,

 

Zmarły w Berlinie, dzięki staraniom innego wielkiego poety – Juliana Ursyna Niemcewicza –  przeniesiony został w 1829 roku do katedry gnieźnieńskiej i tam spoczywa do dzisiaj.



Aleksander hrabia Fredro – najwybitniejszy komediopisarz w historii literatury polskiej

Przeglądając nazwiskach wielkich pisarzy i poetów pochodzących z Podkarpacia, można by pokusić się o stwierdzenie, iż region ten ma wyjątkowe szczęście do satyryków. Coś musi być w tej ziemi i w tym powietrzu, że na 8 lat przed śmiercią Ignacego, właśnie na Podkarpaciu – a dokładniej w Surochowie koło Jarosławia – na świat przyszedł Aleksander hrabia Fredro herbu Bończa.

 

Urodził się 20 czerwca 1793 roku w rodzinie zamożnej, niegdyś senatorskiej, a losy jego były tyleż niezwykłe, co burzliwe. Nigdy nie uczęszczał do żadnych szkół, całą naukę pobierając od wynajętych w tym celu nauczycieli. Dwa lata przed pełnoletnością zaciągnął się do armii Księstwa Warszawskiego, wziął udział w wyprawie Napoleona na Moskwę i otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari. Pierwszą ważną komedię napisał już w wieku lat 25, błyskając niezwykłym, żywym humorem. Przez kolejne lata, z przerwami wywołanymi falą krytyki, stworzył wiele komedii obyczajowych przedstawiających przede wszystkim życie ówczesnej szlachty prowincjonalnej, do tego całkiem sporo wierszy, poematów i aforyzmów. Choć tworzył w dobie Romantyzmu, twórczości swojej nie wiązał z tym właśnie nurtem. Znacznie bliżej było mu do Oświecenia, w którego tradycji został wychowany. Za najważniejsze dzieła Fredry możemy uznać:

 

  • Cudzoziemszczyznę,
  • Damy i huzary,
  • Dożywocie,
  • Męża i żonę,
  • Śluby panieńskie, czyli Magnetyzm serca,
  • Wielkiego człowiek do małych interesów,
  • Zemstę.

 

Skoro o Zemście mowa, to turyści odwiedzający Podkarpackie mogą obejrzeć obiekt architektoniczny, który stał się inspiracją do stworzenia komedii. Mowa oczywiście o zamku w Odrzykoniu, niedaleko Krosna, którego ruiny można podziwiać do dzisiaj.

 

To właśnie dzieje tej budowli zainspirowały autora do przedstawienia perypetii konfliktu Cześnika i Rejenta. Prawdziwy zamek był podzielony na dwie części – górną i dolną – które należały do innych właścicieli, co powodowało kłótnie i nieporozumienia. Historia podkarpackiej budowli była więc inspiracją fabuły dramatu.

Zamek w Odrzykoniu.webp [141.57 KB]

Fot. T. Okoniewski, Zamek w Odrzykoniu

 

 

Zdzisław Beksiński – malarz, grafik i autor opowiadań

Postacią znaną każdemu miłośnikowi sztuki – nie tylko z Podkarpackiego – jest Zdzisław Beksiński. Artysta urodził się w Sanoku i jeszcze za życia zyskał rozgłos. Wszystko dzięki swojemu niezwykłemu stylowi malarskiemu, który łączy kunszt detalu z tematyką z pogranicza fantastyki i koszmaru. Połączenie tych elementów sprawiło, że twórczość Beksińskiego szybko stała się rozpoznawalna, a następnie ceniona na rynku dzieł sztuki.

 

Beksiński projektował również... autobusy. Artysta po ukończeniu studiów i powrocie do rodzinnego miasta zatrudnił się w Sanockiej Fabryce Wagonów, gdzie stworzył 4 projekty autobusów. Jego wizje były jednak zbyt futurystyczne dla ówczesnych decydentów, stąd też żaden z nich nie doczekał się masowej produkcji. Beksiński porzucił prace projektanta i skupił się na twórczości malarskiej.

 

Warte podkreślenia jest to, że artysta przekazał kolekcję swoich obrazów do Muzeum Historycznego w Sanoku, gdzie obecnie można je podziwiać.  

 

O ile twórczość malarska Beksińskiego jest szeroko znana, inaczej jest z jego dziełami prozatorskimi. Nie każdy wie, że ten zdolny malarz i grafik, pisał również opowiadania. W 2015 roku ukazał się tom jego opowiadań. Zbiór zawiera krótkie formy prozatorskie o różnorodnej tematyce, którą łączy przeczucie kresu wartości i chaosu. Podobnie jak w swoich dziełach malarskich Beksiński bawi się turpistycznymi obrazami, łącząc je z uwikłaniem bohaterów w sytuacje bez wyjścia. Opowiadania Beksińskiego to wymagająca lektura, której motywem przewodnim jest poczucie braku sensu i wartości, które w jakikolwiek sposób określałyby doświadczenia i zachowania bohaterów. W wyniku tego zabiegu otrzymujemy fabuły, które charakteryzują się motywami zapętlenia, labiryntu.

 

Niezaprzeczalnie twórczość sanoczanina jest oryginalna, ale jednocześnie wpisuje się w nurt literatury ponowoczesnej. Opowiadania stanowią również kontekst do dzieł malarskich mistrza, w których możemy spotkać podobne motywy i konstrukcje świata przedstawionego.

Muzeum Beksińskiego.webp [80.00 KB]

Fot. J. Sołek, Muzeum Historyczne w Sanoku, Prace Beksińskiego

 

 

Marian Pankowski – buntownik z Podkarpackiego

Niepokorna, pełna groteski, śmiechu i szargania świętości czy wzorców kulturowych – taka jest twórczość poetycka i prozatorska Mariana Pankowskiego. Urodzony w 1919 roku w Sanoku autor jest pisarzem jedynym w swoim rodzaju. Bawi się konwencjami i zachowaniami społecznymi, aby obnażyć ich sztuczność i fałsz. W tym sensie zbliża się światopoglądem literackim do Gombrowicza czy Białoszewskiego.

 

Duży wpływ na kształt twórczości autora ma jego pochodzenie. Sanok zajmuje w nim miejsce wyjątkowe. W świecie literatury Pankowskiego miasto to przede wszystkim miejsce współistnienia i przenikania się różnych kultur. Sąsiadami byli tu żydzi, Ukraińcy i Polacy.

 

Bohaterzy Pankowskiego dorastają w wielokulturowej rzeczywistości, która ma na nich ogromny wpływ. Inność ciekawi bohaterów, ale jest też związana z poczuciem tajemniczości i dystansu. Nie ma wątpliwości, że różnorodność narodowościowa i kulturowa przedwojennego Sanoka wpłynęła również na samego autora, który dzięki doświadczeniu życia pomiędzy różnymi systemami kulturowymi, stał się otwarty na świat i podejrzliwy wobec dominujących wzorców.

 

Echem dorastania autora w wieloetnicznym Sanoku jest jego twórczość. Znajdziemy w niej propozycję innego spojrzenia na historię II wojny światowej (Pankowski był jak jego bohaterowie więźniem obozów koncentracyjnych), która łączy motywy cierpienia z wątkami homoseksualnymi, wzorcami kulturowymi, kultem religijnym, watkami marginalizacji starości i jej deerotyzacji itd.

 

W twórczości autora mamy do czynienia z pokonywaniem barier, redefinicją rytuałów społecznych, która odbywa się nie tylko na płaszczyźnie fabularnej, ale również językowej. Marian Pankowski to jeden z najbardziej czułych na słowo prozaików. Autor chętnie sięga po neologizmy, czerpie z dziedzictwa słowiańskiego i kultury niskiej. Odrzuca dziedzictwo twórcze Wielkiej Emigracji i wieszczów literatury polskiej i skupia się na życiu codziennym, plebejskiej kpinie i wątkach, które dotąd były marginalizowane przez mainstream kulturowy. Motywy takie jak wielka historia czy sprawa narodowa są przez autora deprecjonowane i przedstawiane w konwencjach groteski.

 

W efekcie otrzymujemy twórczość na wskroś demaskatorską a niejednokrotnie prowokującą, która cała sobą wchodzi w polemikę z przyjętymi wzorcami kulturowymi. Najważniejsze pozycje w bibliografii Mariana Pankowskiego to:

 

  • Matuga idzie. Przygody,
  • Pątnicy z Macierzyzny,
  • Rudolf,
  • Z Auszwicu do Belsen.

 

To oczywiście nie wszyscy twórcy pochodzący z Podkarpackiego, którzy są warci uwagi. Warto poszukać kolejnych, aby samodzielnie przekonać się, jak region uwieczniony został na kartach książek. Polecamy przede wszystkim:

 

  • Opowieści Galicyjskie, Andrzeja Stasiuka,
  • Diabeł Łańcucki, Jacka Komudy,
  • Twórczość Marii Konopnickiej.

 

A skoro o Marii Konopnickiej mowa, polecamy również wycieczkę do Żarnowca, gdzie mieście się jej muzeum.

 

 

 

Podkarpackie_tag_RGB.png [49.35 KB]

Publikacja finansowana ze środków Województwa Podkarpackiego w ramach realizacji zadania publicznego pn. Podkarpacka Platforma turystyczna II

Lorem ipsum dolor sit amet, consectetur adipiscing elit.
Podstawowe (wymagane)
Ułatwiające
Statystyczne
Targetujące